SŁOWNICZEK KOCIEWSKI

Ważnym elementem każdego regionu jest jego swoista mowa. Kociewie również może pochwalić się swoją gwarą, choć pewnie częściej słyszaną na wsi niż w mieście. Wiedzę w tym zakresie uporządkował Kazimierz Nitsch, polski językoznawca. Wyróżnił trzy gwary: południową (okolice powiatu świeckiego), środkową (okolice Wierzycy i Starogardu Gdańskiego) i północną (między Tczewem a Skarszewami).

Charakterystyczne cechy gwary kociewskiej:

 - zmiękczenie wielu wyrazów poprzez wstawienie literki " s", na przykład piwo - psiwo, piasek - psiasek (znamienne dla gwary północnej)

- przed "m" i "n" samogłoska "a" jest często zamieniana na "ó": bocian - boción, znam - znóm

- wymiana "e" na "y" lub "a": chleb - chlyb, kawaler - kawalyr, dzień - dziań

- zdrobnienia z końcówką -yszek: dzbanuszek - dzbanyszek

- zgrubienia z końcówką -ón (często wydźwięk pejoratywny): ślimón, psión, karczón

- zdrobnienia form czasownikowych: idź - idźkaj, zrób - zróbkaj

- twarde "k" i "g" przed "ie": kerownik, kedy, buket

Ze względów historycznych, a co za tym idzie geograficznych, do kociewskiej mowy weszło wiele germanizmów (krzyżacy, zabór pruski, okupacja niemiecka).

A

ancug – garnitur
antek - przesiedleniec z południowej części Polski
antrejka - przedpokój, korytarz, ganek
atlejta – gruby

B
badejki - majtki

bajzel - bałagan

balija - wanna

bamber - gospodarz
bambetle - manatki, rzeczy osobiste, bagaż
bana - pociąg
banera - duża kadź, naczynie
baniarz - maszynista

bauce - rękawiczki
bonkawa - prawdziwa kawa, świeżo zmielona
borg - dług
buksy - spodnie
byksa - puszka

C

całkam - całkiem, całkowicie
cetelek – kwitek
chachmancić - oszukiwać
chruchel - kaszel
ciafrotać - zbyt wiele mówić
ciepać - ucerzyć/ młócić cepami/ rzucać
cweterek - sweter
czwaruga - kiepski fachowiec

D
deczyć - bić kogoś
dekel - pokrywa (na garnek, może być też na słoik)
dóndrotać - plotkować
drabka - drabina
drałować - iść pieszo
dycht - dokładnie

dyki - gruby ?

durszlak - cedzak
dynks - patent do otwierania

E
einfach - wykształcenie w jednym kierunku/ umiejętność/ po prostu
eintopf – zupa warzywna, jeden garnek
eltka - niedojrzały owoc
erbnąć - ukraść
eszcze - jeszcze

F
fajrować - palić/ świętować
faksy – żarty

felga - obręcz koła
fereta – płaszcz
fertig - dobrze, gotowe

filować - podglądać, śledzić
firtel - zakątek
fizmatenta - rozmaitości
fleja - niechluj
frechowy - zuchwały/ nieprzyjemny
furt - nadal, ciągle, nieustannie, stale, wiecznie, precz, daleko
futer - karma dla zwierząt

G

gadzina –gospodyni
gajda – nic
galancie - elegancko
gapieć – patrzeć

gardyna - zasłona
garować - leniuchować/ siedzieć w więzieniu
gbur - gospodarz
giskanka – konewka ogrodowa
glajda – osoba niechlujna/ plucha, błoto

glómza - twaróg
grochowinki kociewskie - faworki, chruściki
gwiazdor - Święty Mikołaj
gzub - dziecko

H
haka - haczka, motyka
hajcować - palić w piecu
halać - holować, nosić coś
halka - podszycie pod suknię
harnatel – wsówka do włosów
hekel – szydełko
heksa - gra w klasy/ złośliwa, brzydka kobieta
heksenszus – postrzał, lumbago
hycel - łapacz psów

I
iksbajny – krzywe nogi
imać się - trzymać się, doczepić się do kogoś
ino - tylko
isty – ktoś
iście –naprawdę, istotnie
iść ab - odejść/ pójść spać
iwan - rusek

J
jachtka - kurtka
jadowić się - denerwować, martwić
jaka - kurtka, bluza
jamrot – gadanie
jano - tylko
jaźwiec - borsuk
jeście - jedzenie
jo - tak
jubel - urodziny, impreza z jakiejś okazji
jupa - kurtka, okrycie

K

kabza - portfel/ kieszeń
kakał –kakao
kalk – wapno
kamlot - duży kamień
kara - taczka

karadeja - byle jaki pojazd, złej jakości
karbonada – kotlet mielony, schab
kasta - skrzynia, paka

kaszorek - sitko do wyławiania ryb
keca - kieszeń
kele - obok
kerda - wieprz, świniak
ketować - zamykać, zakluczyć
kilać - łaskotać
kircha - kościół protestancki, zbór

klafty - plotki
klamot - urządzenie nie nadające się do użytku
klapsztula - kanapka (dwie kromki chleba złożone razem)
klatry - włosy
knabas - dzieciak, wyrostek
knap - mały dzieciak
knyf - nóż ogrodniczy
knyp - nóż
kraczaty - połamany/ krzywy

kropówki - kalosze
króma - kawałek chleba
krystek - piec do ogrzewania mieszkania
kubaba - ziele angielskie
kuch - ciasto
kuńda - człowiek nie dbający o siebie, najczęściej o mężczyźnie

L
laczek - kapeć
ladung - ulewa, gradobicie
landara - wagon, przyczepa
latawica - kobieta lekkich obyczajów
latosi - tegoroczny
leberka - pałka milicyjna / kiełbasa
lejba - leń
licho - niedobrze
listowy - listonosz
liszka - gąsiennica
liter - litr
lorbas- chłopak, mężczyzna
lófrować – lenic się, włóczyć
luj - (tatuś określił to słowem "obrzępała" ;) , coś jak kuńda)
lulkowie - dziadkowie
luntrus - synonim wyż.

Ł
łachuder - synonim wyż.
łajza - synonim wyż.
łazior - synonim wyż.
łęty - nadziemna część roślin okopowych
łoński – ubiegłoroczny
łuczek – szczypiorek

M
macoszka – bratek
majtać - machać, wisieć
manijak - dziwak/ kombinator z nieczystymi zamiarami :)
mantel - płaszcz
margnół - ruszył
metły - mdły (o potrawie)
młodzie – drożdże
modry - niebieski
munia - twarz
mutra – matka
myrknół - zorientował się

N
nadgroda –nagroda
najrzyć się –przyjaźnic się
nabuzować - upić się/ zdenerwować się
na podoba – na wzór
narowy – niedoskonałośc, niekorzyśc, przypadłośc, słabośc, ujemna strona
nasermater – byle jak
na szago - na skróty
nazad - z powrotem

neki - fochy
niemirny - niecierpliwy
niewarty - niegrzeczny
nudle - makaron

O
obaczyć - zobaczyć
obcióngnóć się - ubrać się, ogarnąć się
oblader - drzewo, które wywozi się z tartaku na opał
obora - miejsce hodowli krów
obucie - ubranie

obuć się - ubrać się
okrasić – zaprawić jedzenie omastą, ozdobic, uświetnić
oprzant – karmienie bydła, wydojenie
osorija – zła kobieta
oszukaniec – cwaniak, krętacz, oszust, spryciarz, szuler

P
paca – kielnia, poziomica (nieodzowna przy remoncie)
pachta – zabierać, zrywać nie swoje rzeczy, np.owoce/ kraść/ dzierżawić
parzybroda – zupa z kapusty
piechty – iśc pieszo
poryrać – zamieszać
pracherija – gospodarstwo ubogie
propek – korek
pujek – kot
pyda/ pyta – rzemień do bicia/ powróz

R
raczyć – częstować, ugaszczać
radyska – rzodkiewka

rajby - randka
raszpel – stalowy pilnik o grubych nacięciach, tarnik
robaczy – robaczywy, zaatakowany przez robaki np.owoc
robotny – pracowity
rojber – rozrabiak, łobuz
rónkel – buraki pastewne
rubzak – plecak
ruchanki – racuszki, placki drożdżowe
ruczka – taboret, małe składne krzesełko

rukzak - plecak
rumotać – hałasować
rychtować – szykować, przygotowywać się, ogólnie coś robić
rychtyk – dokładnie, w sam raz, w porządku, rzeczywiście
ryrotać – mieszać
rzechotać – śmiać się

S
samsón – odludek
sapa – katar
sień – korytarz w starych domach
siepa – wstyd
sklep – piwnica w domach
skład – sklep
smaka - próbować, kosztować, smakować
smary – lanie, klapsy
srodze – bardzo, wiele
statki – naczynia kuchenne
stecka – ścieżka
stóf – litrowy garnek do wody

szachtelek - pudełko
szałer – pomieszczenie z drzewa, szopa, komórka
szandar – placek ziemiaczany
szantrapa – osoba roztargniona
szczykuty – czkawka
szlagzana - bita śmietana

szlajać się - włóczyć się
szlips – krawat
szmurować – sposób gotowania
szneka – drożdżówka
sznytka - kromka chleba
szpada – łopata

szrober - ostra ryżowa szczotka
sztamy - grube, dorodne drzewa

sztanga - pręt
sztrum – prąd
szturać – zaczepiać, ugniatać
szuraj – drewniana szopa, wiata
szwamka -gąbka
szypa – łapata do węgla, szufla
szypeł – węzeł

Ś
śpik – spanie, senność
świętojanki – porzeczki

T
tachać – nieść
tałatajstwo – gromada ludzi nieokrzesanych, hałaśliwych; hołota
tamój – tam
taska – fliżanka
tasza – torba
teptuch –szmata, ścierka　
termedije – śmieszne zabawy, kawały
topek – nocnik
torta – tort
trampać – deptać w jednym miejscu

tryfta - ścieżka
trygiel – garnek
tutka – papierowa torebka
tutkać – pić　
tyrać – ciężko pracować

U
ubrónić – przypiec mięso
ucycać – ubrudzić się
uczały – mądry, wykształcony
uder – postawić na swoim, kłucić się
uheklować - uszydełkować
ulew – straszne deszcze
uszparować - zaoszczędzić
utytłać – ubrudzić
uzyzany – brudny

W
wacha – wartownia, potocznie : benzyna
walać się – brudzić się/ być brudzonym/ stawać się brudnym
walny – duży
wandry – pieszo i rowerem przez kociewie, włóczęga
wciery – (dostać) lanie
węborek – wiadro
wej – zwrócenie uwagi na cokolwiek; patrz, zobacz
westka – kamizelka
wlulić – pozbyć się czegoś jak najszybciej
wnetki – niedługo
wołoduch - człowiek obżarty
wprzódy – najpierw, przedtem, wcześniej
wurszta – kiełbasa
wycug - dożywotnie utrzymanie
wycwancychować - oszukać
wyro – łóżko

Z
zabaczyć – zapomnieć
zaciszek – spokojne miejsce
zadziać – zapodziać się
zajob – osoba niezrównoważona/ zapracowana/ nie mająca na nic czasu
zaketować – zakluczyć drzwi
zamanówszy – od czasu do czasu
zapusty - ostatni tydzień karnawału (od tłustego czwartku do popielca)
zaś – znów
zawdy – zawsze, dawniej
zebuć – rozebrać się
zelga – odwilż
zgalać – uciekać
zgniły – leniwy
zimota – zimno
zorgowny – zapobiegliwy, w chytry sposób
zylc – galareta

Ź
ździebko – mało, malutko

Ż
żaga – piła
żgać – rzucać
żybura – brudna, mętna ciecz

Bibliografia:

Nowy Bedeker Kociewski, Roman Landowski

http://pomorskie.travel/Odkrywaj-Regiony-Kociewie/741/Gwara_kociewska

http://kociewiacy-na-ukw.blogspot.com/p/gwara.html